संस्कृत व्याख्या

प्रश्न- निम्नलिखित श्लोकों की सप्रसंग - संस्कृत व्याख्या कीजिए -

प्रसंग - सूत्राधारः नटीं प्रति कथयति आर्ये कथयामि ते भूतार्थम।

संस्कृत व्याख्या - विदुषां = बुधानाम्, परितोषात् आ = सन्तोषप्राप्तिपर्यन्तम्, प्रयोगविज्ञानम् = आङ्गिकवाचिकाहार्यसात्त्विकरूपाभिनंयप्रयोगस्य विशेषज्ञानम्, साधु = सम्यक् न मन्ये = न हि स्वीकारोमि। बलवद् = सुदृढम्, शिक्षितानाम् = कृताभ्यासानाम् विदुषाम् अपि चेतः = चित्तम् = स्वकीये विषये, अप्रत्ययम् = अविश्वसनीयम् अस्ति।

टिप्पणी - अस्मिन् श्लोके पर्यायोक्तिः तथा अर्थान्तरन्यासः अलंकारः। आर्या छन्दः चास्ति।

प्रसंग - सूत्रधरः नटीं प्रति एवं कथयति -

संस्कृत व्याख्या - सुभगसलिलावगाहाः = अतिरमणीयः जलेषु स्नानं येषु ते, पाटलसंसर्गसुरभिवनवाताः = स्थलपद्मानाम् स्पर्शेण सुगन्धित काननपवनः येषु ते तथोक्ताः प्रच्छायसुलभनिद्राः -  छायायाअनायासप्राप्यसुप्तिः येषु ते, दिवसाः   = वासरा: परिणामरमणीयाः = सायंकाले अति मनोहराः भवन्ति।

टिप्पणी - अस्मिन् श्लोके परिकरः स्वभावोक्तिश्चालंकारौ। अनुप्रासः स्वभावोक्ति अस्मिन् श्लोके स्तः। आर्या छन्द |

प्रसंग - सूत्रधारस्य आश्रया नटी एवं गायति

संस्कृत व्याख्या - दयमानाः सदयाः, प्रमदाः = मदयुक्तः युवत्यः, भ्रमराः = अलिभिः ईषदीषत् = किञ्चित् चुम्बितानि = स्पृष्टानि। तानि सुकुमारकेसर शिखानि = सकोमलकेसरस्य शिखरः युक्तानि, शिरीषकुसुमानि = शिरीष, पुष्पाणि, अवंतसयन्ति = कर्णाभूषणताम् नयन्ति।

टिप्पणी- अस्मिन् श्लोके काव्यलिङ्गम् अलंकारः। उद्गाथा जातिः च।

प्रसंग - सूत्रधार: नटीं प्रति कथयति -

संस्कृत व्याख्या - तव = ते, हारिणा = मनोहारिणा, गीतिरागेण = संगीतमाधुर्येण अतिरहंसा = अतिवेगशालिना, सारङ्गेण = मृगेण, एषः पुरः दृश्यमानः, राजेव दुष्यन्तः = नृपः दुष्यनतसदृशः प्रसभम् = हठात् हृतः अस्मि = अपहृतः अस्मि।

टिप्पणी - अस्मिन् श्लोके काव्यलिङ्गमुपमाश्चालङ्कारौ। पथ्यावक्त्रं पृत्तम् चास्ति।

प्रसंग - सूतः राजानं मृगं चावलोक्य एवं कथयति -

संस्कृत व्याख्या - कृष्णसारे= कृष्णसारनामके मृगविशेषे, अधिज्यकार्मुके= गुणयुक्तं धनुः यस्य तस्मिन् त्वयि च = दुष्यन्ते च चक्षुः = अक्षिम् ददत् = निक्षिपन् मृगानुसारिणं = मृगरूपधर यज्ञानुसारणिम्, साक्षत् = प्रत्यक्षम् पिनाकिनमिव = शिवमिव पश्यामि = अवकोलयामि।

टिप्पणी- अस्मिन् श्लोके विशेषोत्प्रेक्षालंकारौ। अनुष्टप् छन्द चास्ति।

प्रसंग - सूतः राजानं प्रति कथति श्रीमन् ! पश्य पश्य -

संस्कृत व्याख्या - रश्मिषु = प्रग्रहेषु मुक्तेषु = शिथिलेषु, अमी = एते रथ्याः = अश्वाः, मृगजवाक्षमयया इव = हरिणवेगासहिष्णुतया इव निरायतपूर्वकायाः = अत्यन्तविस्तृतशरीराग्रभागाः येषां ते, निष्कम्पचामरशिखाः = निश्चलाः आगलशिरोलोम्नां अग्रभागाः येषां ते निभृतोर्ध्वकर्णाः = स्थिरौ कर्णो येषां ते, आत्मोद्वैत रपिस्वखरद्वारेण उत्थापितैः अपि रजोभिः रेणुभिः, अलंघनीयाः = अनतिक्रमणीयाः सन्तः, धावन्ति = द्रुततरं गच्छन्ति।

टिप्पणी- अस्मिन श्लोके वृत्यनुप्रासः, उत्प्रेक्षा स्वभावोक्तिश्चालङ्काराः सन्ति। वसन्ततिलका छन्दः।

संस्कृत व्याख्या - तपोधनाना = तपस्विनाम्, प्रतिहतविघ्राः= विघ्ररहिताः, रम्याः = रमणीयाः क्रियाः = यज्ञादिकर्माणि, समलोक्य = अवलोक्य मौर्वीकिणाङ्कः प्रत्यञ्चाचिह्नाविभूषितः मे = मम भुजः = बाहुः, कियत् = किं परिमाणकम्, रक्षति = परिपालयति इति= एवम् ज्ञास्यसि = अवगमिस्यसि।

टिप्पणी - अस्मिन् श्लोके काव्यलिङ्गम् परिकरः पुनरुक्तवदाभासश्चालङ्कार | आर्या छन्दः च।

...पीछे | आगे....